Φέτος... Ανάσταση στις Καρδιές μας:
Ποίημα της Γκέλυ Γεωργούλα.
Μουσική: Σταμάτης Σπανουδάκης Ορχηστρικό βασισμένο σε εγκώμιο της Μεγάλης Παρασκευής από το album "Εαρινή Ώρα" του 1994
Το Μεγάλο Σάββατο το πρωϊ γιορτάζουμε:
α) την Ταφή Του Κυρίου και
β) την Κάθοδο Του στον Άδη, όπου κήρυξε σε όλους τους νεκρούς.
Το τρίπτυχο της Ανάστασης, Χανς Μέμλινγκ
Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου τελείται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Ύστερα διαβάζονται οι Προφητείες για την Ανάσταση και ψέλνεται ο Ύμνος των Τριών Παίδων.
Έχουμε την λεγόμενη «1η Ανάσταση», δηλαδή το προανάκρουσμα της Αναστάσεως που μεταδίδουν οι ύμνοι και της προσμονής της λυτρώσεως όλης της κτίσεως από την φθορά και τον θάνατο!Τελείται ο εσπερινός του Πάσχα, με την ακολουθία να έχει πανηγυρικό χαρακτήρα, καθώς γίνεται η προαναγγελία της Ανάστασης, με το «ανάστα, ο Θεός, κρίνων την γην, οτι συ κατακληρονομήσεις εν πάσι τοις έθνεσι»
Επειδή πολλοί δεν γνωρίζουν και συγχέουν τα πράγματα και όταν ακούν για «1η Ανάσταση», νομίζουν ότι ήδη Αναστήθηκε ο Χριστός και σπεύδουν να πουν το «ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ» και να καταλύσουν κρέας, αυγά κλπ., πρέπει να διευκρινήσουμε το εξής: ΜΙΑ είναι η Ανάσταση του Χριστού μας και γίνεται κανονικά στις 12 το βράδυ.
Το Μεγάλο Σάββατο στις 12.00 τα μεσάνυκτα (δηλαδή ουσιαστικά την Κυριακή), έχουμε την ζωηφόρο Ανάσταση του Κυρίου μας, την ήττα του θανάτου και της φθοράς και την αφή του Αγίου Φωτός στον κόσμο από το Πανάγιο Τάφο
Άγιο Φως: Πότε εμφανίστηκε για πρώτη φορά και η ιστορία του
Το Μεγάλο Σάββατο είναι η τελευταία μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας και της Σαρακοστής, ενώ το αποκορύφωμά του έρχεται τα μεσάνυχτα, οπότε και εορτάζεται κατά το ορθόδοξο τυπικό η Ανάσταση.
Η κάθοδος του Ιησού στον Άδη και το «δεύτε λάβετε φως»
Η ανάσταση του Ιησού, Τιντορέττο
Η κάθοδος του Ιησού στον Άδη και το «δεύτε λάβετε φως»
Η ημέρα αυτή είναι αφιερωμένη στην κάθοδο του Ιησού στον Άδη. Ενώ το σώμα του Ιησού βρίσκεται στον τάφο, η ψυχή του κατέβηκε προσωρινά στον Άδη για να μεταφέρει στους νεκρούς τον Λόγο Του. Στο μεταξύ, οι Αρχιερείς, με την άδεια του Πιλάτου, εγκαθιστούν φρουρά έξω από το μνήμα του Χριστού καθώς φοβούνταν πως οι μαθητές θα κλέψουν το σώμα και θα διαδώσουν ότι αναστήθηκε.
Κατά τις ευαγγελικές περικοπές, οι Μυροφόρες πλησιάζουν τον τάφο του Ιησού. Φτάνοντας στο σημείο, αντί για το άψυχο σώμα, βλέπουν έναν άγγελο ο οποίος τους αναγγέλλει πως «ο Κύριος ανέστη». Οι Μυροφόρες τρέχουν να αναγγείλουν την είδηση στους αποστόλους και ο αναστημένος Ιησούς εμφανίζεται στο δρόμο τους. Κατά τη σύναξη των έντεκα μαθητών εμφανίζεται μπροστά τους ο Ιησούς ο οποίος τους δίνει εντολή «πορευθέντες μαθητεύσαντες πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός του Υιού και του Αγίου Πνεύματος».
Δεν γνωρίζουμε τον πραγματικό χρόνο της Αναστάσεώς Του Χριστού, αφού κανείς δεν τον είδε την ώρα εκείνη, αλλά πιστοποιήθηκε όταν βαθιά χαράματα οι Μυροφόρες γυναίκες πήγαν στο μνημείο για να αλείψουν το σώμα Του με αρώματα. Έτσι το Μέγα Θαύμα της Ανάστασης σηματοδοτείται την ίδια μέρα με την αφή του Αγίου Φωτός στον στον Πανάγιο Τάφο των Ιεροσολύμων.
Η ανάσταση του Χριστού, γυναίκες στον τάφο, Φρα Αντζέλικο
1. Αυτή τη μεγάλη ημέρα πραγματοποιούνται ποικίλα έθιμα σε όλες τις γωνιές της Ελλάδας αλλά και σε πολλά μέρη του κόσμου.Θέλεις να γνωρίσεις κάποια από αυτά;Πανάγιο Τάφο των Ιεροσολύμων
.Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου γιορτάζουμε "την θεόσωμον ταφήν" και "την εις άδου κάθοδον". Σύμφωνα με την παράδοση, το Μεγάλο Σάββατο είναι η μέρα που βρίσκονται τα σώματα των ανθρώπων που έφυγαν από αυτή τη ζωή.
Ήδη από το βράδυ οφείλουν να έχουν αλλάξει όλα τα πένθιμα καλύμματα του ναού και να έχει στολισθεί με κόκκινα, αναστάσιμα, ενόψει της μεγάλης βραδιάς. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα, όλα τα φώτα της εκκλησίας σβήνουν και πέφτει παντού σκοτάδι. Λίγο πριν τις 12.00 το βράδυ, ο ιερέας ψάλλει το «Δεύτε λάβετε φως» και βγαίνει με τη λαμπάδα του αναμμένη μέσα από την Ωραία Πύλη δίνοντας το Άγιο Φως στους εκκλησιαζόμενους. Στη συνέχεια οι πιστοί βγαίνουν έξω από την εκκλησία, όπου ο παπάς διαβάζει το Ευαγγέλιο της Αναστάσεως και μόλις τελειώσει, ακριβώς τα μεσάνυχτα, ψάλλει το «Χριστός Ανέστη...». Μετά την Ανάσταση, οι πιστοί μεταφέρουν στο σπίτι τους το Άγιο Φως. Στην είσοδο του σπιτιού τους, κάνουν, με τον καπνό της λαμπάδας, το σχήμα του σταυρού. Μετά ανάβουν το καντήλι και προσπαθούν να το κρατήσουν τουλάχιστον τρεις με σαράντα ημέρες. Ακολουθεί το πασχαλινό τραπέζι για να φάνε την πατροπαράδοτη μαγειρίτσα και να τσουγκρίσουν κόκκινα αυγά. Πολλές είναι οι κατά τόπους παραδόσεις σε σχέση με την βραδιά της Ανάστασης. Σε αρκετές περιοχές οι ανύπαντρες κοπέλες οφείλουν να ανάψουν την λαμπάδα τους από λαμπάδα κάποιου άντρα, για να παντρευτούν.
Στην Ζάκυνθο: σπάνε πήλινα κανάτια αλλά και σε άλλες περιοχές, όπως στην Κορώνη της Μεσσηνίας, για την εκφόβιση των δαιμόνων που αντιμάχονται την Ανάσταση του Σωτήρος.
Στη Φθιώτιδα τη νύχτα που γίνεται η Ανάσταση, ένας Επίτροπος της Εκκλησίας παίρνει μια σκλίδα (καλάμι από μπρίζα) αγιασμένη από τον αγιασμό των Φώτων, ανεβαίνει στο καμπαναριό ψηλά και την ανάβει για να προφυλάξουν ολόκληρη την περιοχή από το χαλάζι.
Στα Άγραφα την ώρα που θα πει ο παπάς το «Χριστός Ανέστη», οι χριστιανοί καίνε το φανό.
Στη Σύρο το Μεγάλο Σάββατο αρχίζει με το κάψιμο του φανού. Αλλά και στη Σινώπη, οι πιστοί δεν λησμονούν το πάθος τους κατά του Ιούδα και όταν πει ο παπάς το "Χριστός Ανέστη", τότε θα πάρει ο καθένας ένα δαφνόφυλλο να το κάψει, γιατί η δάφνη είναι καταραμένο δέντρο.
Στη Πάτμο, η Ανάσταση γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα στο μοναστηριακό συγκρότημα του νησιού, αλλά και στο γυναικείο μοναστήρι του Ευαγγελισμού έξω από τη Χώρα, ενώ την Κυριακή του Πάσχα, το απόγευμα, στο Μοναστήρι της Πάτμου γίνεται η δεύτερη Ανάσταση κατά την οποία το ευαγγέλιο διαβάζεται στα ιταλικά, τα γαλλικά, τα ρωσικά, τα αγγλικά, τα γερμανικά και τα σερβικά, αλλά και στα αρχαία ομηρικά ελληνικά.
Στην Αρκαδία, τη νύχτα της Ανάστασης τα παιδιά ρίχνουν στη θάλασσα χιλιάδες κεριά που συμβολίζουν τις χαμένες ψυχές των Τσακώνων ναυτικών και ψαράδων. Την Κυριακή του Πάσχα διοργανώνεται τσακώνικο γλέντι στην κεντρική πλατεία, με αρνιά, κρασί και χορό, ενώ διαβάζεται το Ευαγγέλιο στην τσακωνική διάλεκτο.
Στην Καλαμάτα αναβιώνει ένα έθιμο, το οποίο πηγάζει από τους απελευθερωτικούς αγώνες του 1821, ο διαγωνισμός των «μπουλουκιών». Οι διαγωνιζόμενοι, με παραδοσιακές ενδυμασίες και οπλισμένοι με σαΐτες, δηλαδή με χαρτονένιους σωλήνες γεμάτους μπαρούτι, επιδίδονται σε σαϊτοπόλεμο, στο γήπεδο του Μεσσηνιακού, με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου.Το Μεγάλο Σάββατο το πρωί, πριν αρχίσει ο Μεγάλος Εσπερινός, στολίζουν την εκκλησία με κλαδιά δάφνης και γεμίζουν ένα πανέρι με δαφνόφυλλα. Όταν πει ο ιερέας το «Ανάστα ο Θεός, κρίναι τη γην» σκορπά τα δαφνόφυλλα και δημιουργούν θόρυβο χτυπώντας τα πόδια τους στο στασίδι, χτυπούν τις καμπάνες, πυροβολούν κ.ά.
Στην Κορώνη της Πυλίας (Μεσσηνία) σπάζουν ένα τσουκάλι και βαρούν τις καμπάνες.
Στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα «ρίχνουν από τα παράθυρα ό,τι άχρηστο αγγείο προς χαράν του Χριστού και πομπή των Εβραίωνε»
Στην Κέρκυρα, στις 6 το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, πραγματοποιείται το έθιμο του τεχνητού σεισμού στο ναό της Παναγίας των Ξένων. Γίνεται μετά το τέλος του «Αποστόλου» και αποτελεί αναπαράσταση του σεισμού που περιγράφεται στο Ιερό Ευαγγέλιο, ως επακόλουθο θριαμβικό γεγονός της Αναστάσεως του Κυρίου. Στις 9 το πρωί γίνεται η περιφορά του Επιταφίου της Εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα. Στις 11 το πρωί, χτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών και από τα παράθυρα των σπιτιών πέφτουν κατά χιλιάδες, πήλινα δοχεία γεμάτα νερό («Μπότηδες») στους δρόμους, με μεγάλο κρότο. Οι Κερκυραίοι, όμως, δεν μένουν εκεί και συνεχίζουν αμέσως μετά για το «Μαστέλο» (βαρέλι). Στην Πίνια, μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Βασιλείου, τοποθετείται ένα ξύλινο βαρέλι γεμάτο με νερό. Ο κόσμος ρίχνει νομίσματα για ευχές στο νερό και μόλις ακουστούν οι καμπάνες τρέχουν να μπουν στο βαρέλι. Όποιος προλάβει να μπει, παίρνει τα χρήματα, αφού έχει γίνει μουσκίδι κι έχει μπουγελώσει και όσους είναι τριγύρω.
Η ατμόσφαιρα της ημέρας του Μεγάλου Σαββάτου μέσα από το Αρχείο της ΕΡΤ (απόσπασμα από την εκπομπή: «Οι Δώδεκα μήνες – Απρίλιος»)
Ιεροσόλυμα: Το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου, ο εκάστοτε Πατριάρχης Ιεροσολύμων προβαίνει στην τελετή Αφής του Αγίου Φωτός στο ναό της Αναστάσεως. Πρόκειται για μια πανάρχαια τελετουργία, με θαυματουργικό υπόβαθρο και αμφιλεγόμενο χαρακτήρα. Το Άγιο Φως καταφθάνει στην Αθήνα το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου με ειδική πτήση. Στη συνέχεια διαμοιράζεται ανά τη χώρα για να μοιραστεί το βράδυ της Ανάστασης στους πιστούς («Δεύτε λάβετε φως»).
Λευκάδα: Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, η Φιλαρμονική παίζει στους δρόμους της πόλης χαρούμενους σκοπούς, ενώ οι νοικοκυρές πετούν και σπάζουν έξω από τα σπίτια τους διάφορα πήλινα αγγεία.
Σκιάθος: Η περιφορά του Επιταφίου ξεκινά στις 4 το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου.
Χίος: Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου ξεκινά ο περίφημος «ρουκετοπόλεμος» στον Βροντάδο, ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην τουρκική κατοχή και τα τελευταία χρόνια προσελκύει το ενδιαφέρον των μεγάλων διεθνών μέσων ενημέρωσης.
Τυρός: Στο παραθαλάσσιο χωριό της Αρκαδίας, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου αναβιώνει ένα μοναδικό έθιμο, το κάψιμο του Ιούδα μέσα στη θάλασσα.
Λεωνίδιο: η νύκτα της Αναστάσεως είναι η νύκτα των αεροστάτων
Με το «Χριστός Ανέστη» παίρνουν φωτιά οι «κολλημάρες» και τα αερόστατα απογειώνονται. Ανεβαίνουν ψηλά και, για 30 με 40 λεπτά, κεντούν τον ουρανό της ανοιξιάτικης αναστάσιμης νύκτας.
Το θέαμα είναι μοναδικό όταν καίγεται κάποιο αερόστατο από υπερβολικά μεγάλη «κολλημάρα» ή από πολύ πετρέλαιο, η αγωνία κορυφώνεται γιατί οι ανταγωνιστές από τις άλλες ενορίες κρατούν λογαριασμό αποτυχιών, για να πυροδοτήσουν τα πειράγματα το πρωί της Κυριακής του Πάσχα.
Κύθνος: Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου επικρατεί το έθιμο του «συχώριου». Όλοι όσοι έχουν πεθαμένους συγγενείς φέρνουν στην εκκλησία ψητά, κρασί και ψωμί, τα οποία έχει «διαβάσει» ο παπάς και τα προσφέρουν στους επισκέπτες και στους κατοίκους του νησιού.
2. Θέλεις να διαβάσεις ένα πολύ όμορφο κείμενο του Γιάννη Ρίτσου στο οποίο περιγράφονται πασχαλινές εικόνες στην επαρχία μέσα από τα μάτια ενός μικρού ήρωα;
…και τότε βγαίνει απ’ την πλαϊνή πύλη ο Εσταυρωμένος κι εμείς με τα εξαφτέρουγα κι οι ιερείς με τα θυμιατά, και γίνεται η μεγάλη σιωπή του «σήμερον κρεμάται επί ξύλου ο εν ύδασι την γην κρεμάσας» και τα πάντα σβήνουν και κατορθώνονται κάπου αλλού, κι η μητέρα κλαίει στο στασίδι της, κι ο Αργύρης κοιτάει τη Νίνα, και στο βάθος ο Κάβουρας με άσπρο καθαρό πουκάμισο, καλοχτενισμένος, καθόλου κάβουρας, κι έξω απ’ την εκκλησία μεγάλωναν από μια ξαφνική δύναμη τα δέντρα, κι η θάλασσα σωπαίνει γ ι α ν’ α κ ο ύ σ ε ι, και τ’ άστρα ξύνουν με τα νύχια τους το σκοτάδι και περιμένουν (Εκείνον; Εμάς;) και τα πορτοκαλάνθια, τα τριαντάφυλλα, τα γιασεμιά, τα χρυσάνθεμα, οι γαζίες, οι μαργαρίτες φουντώνουν για το στόλισμα του Επιτάφιου, και σκαλιστές λαμπάδες κρέμονται έξω απ’ τα μαγαζιά για την Ανάσταση, μα εγώ δεν ήθελα να κλαίει η μητέρα, δεν ήθελα να ‘ναι λυπημένος ο κόσμος κι η θεια-Σταθούλα κι η κυρα-Παρασκευούλα κι ο μπαρμπα-Γιάννος που ‘χασε το γιο του από δυναμίτη σε νυχτερινό ψάρεμα, κι έλεγα να βρω το «αθάνατο νερό» πρώτα απ’ όλα για τη μαμά και για όλους, ναι, και για μένα, γι’ αυτό όταν γυρίζαμε απ’ την Ανάσταση με τις λαμπάδες και βάζαμε το χέρι μας μπροστά στη φλόγα μη μας τη σβήσει ο αέρας, εγώ έφερνα την παλάμη μου κοντά στη φλόγα να δω αν με κάψει, αν πονέσω, κι όταν φτάναμε σπίτι φτιάχναμε σταυρούς στο ανώφλι της πόρτας με την κάπνα των κεριών κι ύστερα μπαίναμε μέσα κι ανάβαμε με τ’ άγιο φως πρώτα την καντήλα μπροστά στα εικονίσματα στο δωμάτιο της γιαγιάς, ύστερα όλους τους λύχνους, ακόμη και τις λάμπες πετρελαίου προσέχοντας όμως να μη στάξει το κερί στο φιτίλι κι ύστερα σπάσει το γυαλί. Κι ώσπου να ζεστάνουν στην κουζίνα το ψητό με τις πατάτες και τη μαγειρίτσα και να κόψουν το αυγολέμονο, εγώ καθόμουνα έξω στην αυλή, τέντωνα τα μάτια, τρέμοντας από μια χλιαρή ψύχρα, να δω πάνω απ’ τη θάλασσα, μακριά ν’ ανηφορίζει λάμποντας γυμνό το Άγιο Σώμα στον ουρανό «θανάτω θάνατον πατήσας», Θεέ μου, κάνε να Τον δω κι εγώ, κι απ’ την πόρτα ερχότανε προκλητική η μυρουδιά της μαγειρίτσας ύστερα απ’ τη νηστεία της Σαρακοστής και γέμιζε το στόμα μου σάλιο. Και δεν Τον έβλεπα. Ίσως να ‘φταιγε κι η Μαρίτσα κι ο Κάβουρας, ίσως κι η μαγειρίτσα – δεν είναι σωστό να πεινάς τέτοιες ώρες. «Ίων, Ίων» με φωνάζαν κιόλας από μέσα «το τραπέζι είναι έτοιμο». Έτρωγα με λυπημένη απληστία τη σούπα, το ψητό, τις πατάτες, από πάνου τσουγκρίζαμε τα κόκκινα αυγά μα δεν τα τρώγαμε γιατί είχαμε και τους κουραμπιέδες, τα μελομακάρουνα, τ’ αμυγδαλωτά, κι ύστερα ο ύπνος βαθύς, δε θυμόμουνα τίποτα, μόνο κάτι από φως, πολύ φως, τίποτα. Όμως την άλλη μέρα έλεγα στους συμμαθητές μου «Τον είδα με τα ίδια μου τα μάτια, να, ολοζώντανον, όλο φως» (γιατί τάχα να μην Τον έχω δει κι εγώ αφού Τον είδαν, λέει, η Αργυρούλα, η Θοδωρίτσα, η Φανή, ο Σταυράκης;). Όμως το άλλο βράδυ δεν άντεξα και το ‘πα στη μητέρα «μαμά, δεν Τον είδα», «ποιον;», «το Χριστό, ντε, μια ώρα περίμενα στην αυλή», «θα νύσταζες» είπε η μαμά, «όχι, δε νύσταζα καθόλου, τα μάτια μου, να, τέντα, μόνο που πείναγα – λέτε μαμά να φταίει που πείναγα;», «όχι, του χρόνου θα Τον δεις σίγουρα», «μα η Αργυρούλα Τον είδε και πέρσι και φέτος», «η Αργυρούλα λέει ψέματα κι επειδή λέει ψέματα δε θα Τον δει ποτέ». Άρα εγώ που δεν είπα ψέματα στη μαμά, δεν είμαι αμαρτωλός κι έτσι οπωσδήποτε του χρόνου θα Τον δω, και μάλιστα θα Του γράψω κι ένα ποιηματάκι που μέρες τώρα τριγυρίζει στο μυαλό μου, πως το πριόνι έπεσε απ’ το καρφί του τοίχου, στο εργαστήριο του πατέρα Του κι έκανε μπαμ στο πάτωμα κι άνοιξε μια τρύπα κι από κει μέσα βγήκαν 12 τριαντάφυλλα (και δεν ξέρω γιατί σώνει και καλά έπρεπε να ‘ναι τα τριαντάφυλλα 12) κι έκοψα τα 12 τριαντάφυλλα και τα ‘φτιαξα στεφάνι και Του ‘βγαλα τον ακάνθινο στέφανο και του φόρεσα τα τριαντάφυλλα και Του πήγαιναν πολύ κι ήταν πιο όμορφος από πάντοτε και πίσω απ’ τα τριαντάφυλλα το φωτοστέφανο πιο χρυσό από άλλοτε, και το ‘χε πει κι η Νίνα δοκιμάζοντας μπροστά στον καθρέφτη το φόρεμα που της είχε φέρει απ’ το Παρίσι ο θείος ο Μπότης ο Ψηλός, «το ροζ πάει πολύ με το χρυσό» (ω, να ‘βλεπε ο Αργύρης τη Νίνα μας μ’ αυτό το φόρεμα, δυο Νίνες, μια μέσα στον καθρέφτη και μια έξω, με το ίδιο φόρεμα, ροζ και χρυσό· –θα το φορέσει – είπε – το καλοκαίρι). Ναι, έτσι, ροζ και χρυσόν, θα Τον δω του χρόνου να υψώνεται στον ουρανό. Μα τι λέω του χρόνου; Να Τον κιόλας, ολόσωμος, γυμνός, μπροστά μου, Τον βλέπω, με τα δικά μου τριαντάφυλλα στα χρυσά μαλλιά Του.
2. Θέλεις να διαβάσεις ένα πολύ όμορφο κείμενο του Γιάννη Ρίτσου στο οποίο περιγράφονται πασχαλινές εικόνες στην επαρχία μέσα από τα μάτια ενός μικρού ήρωα;
ΑΘΗΝΑ, 11-1-84, ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ «ΙΣΩΣ ΝΑ ‘ΝΑΙ ΚΙ ΕΤΣΙ» , Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ
3. Aν θέλεις μπορείς να παρακολουθήσεις την Ανάσταση του Ιησού στο παρακάτω βίντεο σε ταινία για παιδιά
4. Μένουμε σπίτι αυτό το Πάσχα αλλά .... .... μπορούμε να πάμε βόλτα στα μουσεία και να παίξουμε παιχνίδια .... .... διαδικτυακά!!! Στην αμέσως προηγούμενη ανάρτηση σε αυτό το blog θα βρείτε όλες τις χρήσιμες διευθύνσεις.
Προσβάσιμο στο https://tmimaentaxis39dimsch.blogspot.com/2020/04/blog-post_67.html
Πηγές: laografiaparadosi,agioskosmas, vimaorthodoxias, sansimera, newsbomb, wikipedia, teamgr, matrix24gr,thanosxo, nationgallery.org.uk
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου